Της Δήμητρας Μουσιώλη, Δικηγόρου - Διαπιστευμένης Διαμεσολαβήτριας*
Τέλη της δεκαετίας του ' 70 και στα σχολεία των Ηνωμένων
Πολιτειών Αμερικής αρχίζουν οι πρώτες συζητήσεις και προβληματισμοί για το πόσο
αποτελεσματικό είναι τελικά το παραδοσιακό πειθαρχικό σύστημα και με ποιο τρόπο
αλλά και σε ποιόν βαθμό οι ίδιοι οι μαθητές θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην
αντιμετώπιση των συγκρούσεων που αναπόφευκτα δημιουργούνται μεταξύ τους στα
πλαίσια της σχολικής τους καθημερινότητας.
Αιτία αυτών των προβληματισμών για αλλαγή
είναι η επιτακτική
ανάγκη μείωσης των κρουσμάτων βίας που συνεχώς αυξάνονταν στα σχολεία της Αμερικής και η δημιουργία ενός συνεργατικού
σχολείου όπου θα εξασφαλίζεται η ειρήνη και η ασφάλεια των μαθητών.
Παράλληλα και λίγο νωρίτερα από τις συζητήσεις αυτές, στους
κόλπους της ποινικής δικαιοσύνης, αρχίζει να αμφισβητείται έντονα η
αποτελεσματικότητα των σωφρονιστικών συστημάτων καθώς και των προγραμμάτων
επανένταξης των αποφυλακισμένων που μέχρι τότε εφαρμόζονταν με αποτέλεσμα να
βρουν πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης οι εναλλακτικές μορφές μεταχείρισης για τους
παραβάτες του ποινικού δικαίου και να εξαπλωθούν έτσι τα αποκαταστατικά
προγράμματα τα οποία εντάχθηκαν στην ευρύτερη έννοια της "Αποκαταστατικής
ή Επανορθωτικής Δικαιοσύνης."
Μέσα λοιπόν στο κλίμα αυτό αλλαγής και αναζητήσεων
(παράλληλα και με άλλα προγράμματα) άρχισε να ακούγεται στους εκπαιδευτικούς
κύκλους ένας καινούριος όρος τόσο επαναστατικός για τα μέχρι τότε
δεδομένα όσο όμως και πολλά υποσχόμενος για την αποτελεσματική
αντιμετώπιση των φαινομένων βίας στα σχολεία.
Επρόκειτο για τη "Διαμεσολάβηση Ομοτίμων (Peer Mediation)
" ή όπως αλλιώς συχνά αναφέρεται τη "Σχολική Διαμεσολάβηση (School Based
Mediation)" και είναι η διαδικασία κατά την οποία τα παιδιά μαθαίνουν να
λύνουν μόνα τους τις διαφορές τους με την υποστήριξη και τη συμμετοχή όχι των
ενηλίκων εκπαιδευτικών τους αλλά των ίδιων των συμμαθητών τους οι οποίοι
ονομάζονται σχολικοί διαμεσολαβητές και οι οποίοι εκπαιδεύονται στη διαχείριση
και την επίλυση των συγκρούσεων.
Σιγά - σιγά τα πρώτα θετικά αποτελέσματα στην αντιμετώπιση
των συγκρούσεων μεταξύ των παιδιών και στη βελτίωση του σχολικού κλίματος
αρχίζουν να γίνονται αισθητά και όλο και περισσότερα σχολεία πιστεύουν και
υιοθετούν το θεσμό αυτό. Όχι όμως πια μόνο στην Αμερική.
Είμαστε πια στα τέλη της δεκαετίας του ' 80 και το πρόγραμμα
της σχολικής διαμεσολάβησης ανοίγει τα φτερά του και στην Ευρώπη σε χώρες όπως
η Αγγλία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Φινλανδία, η Ισπανία, το Βέλγιο. Στην Ελλάδα
το πρόγραμμα της σχολικής διαμεσολάβησης αρχίζει να γίνεται γνωστό στις αρχές
του 2000 μέσα από τα προγράμματα Αγωγής Υγείας , τη στήριξη του Συνηγόρου του
Παιδιού και τη ρομαντική προσπάθεια λίγων αλλά γενναίων εκπαιδευτικών (κυρίως
σε σχολεία της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης) οι οποίοι με ανοικτό μυαλό, πίστη
στους μαθητές τους, και πολύ ενθουσιασμό εφαρμόζουν το θεσμό στα σχολεία
τους με εντυπωσιακά πραγματικά αποτελέσματα.
Η φιλοσοφία της σχολικής διαμεσολάβησης στηρίζεται σε
μια τελείως διαφορετική προσέγγιση και αντιμετώπιση της σύγκρουσης τόσο από
τους μαθητές όσο και από το ίδιο το σχολείο. Σύμφωνα με τις αρχές της λοιπόν:
Η σύγκρουση είναι κάτι απόλυτα φυσιολογικό στη ζωή μας.
Με τον κατάλληλο χειρισμό η σύγκρουση μπορεί να αποτελέσει
μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να μάθουμε καλύτερα τον απέναντί μας και τη
συμπεριφορά του αλλά και τον ίδιο μας τον εαυτό.
Τα παιδιά έχουν την ικανότητα να λύνουν τα ίδια τα
προβλήματά τους.
Τα παιδιά γνωρίζουν καλύτερα πώς να προσεγγίζουν τους
συνομηλίκους τους και πόσο σημαντικές είναι οι διαφωνίες που ανακύπτουν μεταξύ
τους στην τάξη και στη σχολική αυλή.
Υπάρχει τρόπος να εκφράσω στον φίλο μου/ στη φίλη μου τι με
ενοχλεί και πως νιώθω για τη συμπεριφορά του/της χωρίς να τραυματίσω ή
καταστρέψω τη φιλία μας.
Σεβόμαστε και ακούμε την άποψη του άλλου και προσπαθούμε με
τρόπο συνεργατικό να βρούμε λύσεις που θα ικανοποιούν και τις δυο πλευρές.
Το σχολείο αφού ενημερώσει τη σχολική κοινότητα για το εν
λόγω πρόγραμμα και επιλέξει την ομάδα των μαθητών που θέλουν να αναλάβουν το
ρόλο του σχολικού διαμεσολαβητή εκπαιδεύει τα παιδιά αυτά με έναν τρόπο που για
τα ίδια θα είναι μια μοναδική και πρωτόγνωρη εμπειρία. Γιατί η εκπαίδευση στη
σχολική διαμεσολάβηση στηρίζεται στη βιωματική μάθηση με άμεση εφαρμογή της
θεωρίας της μέσα από παιχνίδια ρόλων και προσομοιώσεις, με μεθόδους αναγνώρισης
και διαχείρισης των συναισθημάτων τους, με καλλιέργεια του ομαδικού και
συνεργατικού πνεύματος, με ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και της σωστής
αυτοεικόνας τους.
Στόχος της παραπάνω εκπαίδευσης είναι να οπλίσει τα παιδιά
με πολύτιμες δεξιότητες που θα τα βοηθήσουν να ανταπεξέρχονται όχι μόνο στην
ανήλικη αλλά κυρίως στην ενήλικη ζωή τους όταν θα πρέπει να βρουν λύση σε μια
κατάσταση που φαίνεται αδιέξοδη για τους άλλους, όταν θα πρέπει να
αλληλεπιδράσουν με τους γύρω τους σε ένα όχι πάντα λειτουργικό
περιβάλλον, όταν θα πρέπει να διεκδικήσουν με αυτοπεποίθηση τη θέση τους στον
κόσμο.
Έτσι μαθαίνουν να ακούν ενεργητικά, να αναδιατυπώνουν, να
επινοούν περισσότερες από μια εφαρμόσιμες και αποδεκτές από όλους λύσεις, να
εντοπίζουν και να αναδεικνύουν τα κοινά σημεία που υπάρχουν αλλά τα
διαφωνούντα μέρη λόγω της έντασης δεν μπορούν να αντιληφθούν, να συναισθάνονται
το συνομιλητή τους, να αποφορτίζουν συναισθηματικά μια συζήτηση, να δημιουργούν
ένα κλίμα εμπιστοσύνης και ασφάλειας για τους γύρω τους, να καταφέρνουν να
παραμένουν ουδέτεροι μακριά από προκαταλήψεις και εμπάθειες.
Τα παιδιά κατανοούν τη φύση της σύγκρουσης , δεν φοβούνται
να την αντιμετωπίσουν και αντί να επιτίθενται στον απέναντί τους μετακινούνται
ο ένας δίπλα στον άλλο και όλη την ενέργεια τους τη διοχετεύουν στο πως θα
αντιμετωπίσουν το πρόβλημα και όχι στο πως θα αλληλοκατηγορούνται και πως θα
δυναμιτίζουν ο ένας το θυμό του άλλου.
Μαθαίνουν πόσο σημαντικό είναι να συνεργάζεσαι και να
μπορείς να λειτουργείς μέσα σε μια ομάδα με διαφορετικούς ανθρώπους που θα
έχουν διαφορετικές ιδέες και θα ξεκινούν από διαφορετικές αφετηρίες. Μαθαίνουν
να αποδέχονται αυτή τη διαφορετικότητα και να αναγνωρίζουν ότι ναι, είναι
δυνατή η αρμονική συμβίωση όλων και οι "αντιθέσεις" αυτές αν ενωθούν
θα παράγουν ένα θετικό πρόσημο.
Τα παιδιά που εκπαιδεύονται στην ειρηνική επίλυση των
συγκρούσεων αποκτούν αυτοπεποίθηση, αρθρώνουν έναν λόγο δομημένο με
επιχειρήματα (ως αποτέλεσμα της αναλυτικής σκέψης που έχουν καλλιεργήσει),
βρίσκουν τη φωνή τους ξανά (ή και για πρώτη ίσως φορά), μαθαίνουν να
αναλαμβάνουν ευθύνες και να ορθώνουν το ανάστημά τους σε άδικες
συμπεριφορές. Για ένα σχολείο ασφαλές και δημιουργικό, ένα σχολείο όπου
απερίσπαστα θα μπορούν να λάβουν την εκπαίδευση που χρειάζονται και παράλληλα
να χτίσουν μια υγιή προσωπικότητα.
Η επιτυχία της σχολικής διαμεσολάβησης έγκειται στο ότι τα
παιδιά μοιράζονται τους προβληματισμούς τους και εμπιστεύονται πιο εύκολα
κάποιον συμμαθητή τους παρά κάποιον μεγάλο, ότι δεν αποτελεί ακόμα ένα
τιμωρητικό σύστημα που θα επιβάλλει μια ποινή , ότι τα παιδιά δεν
εξαναγκάζονται με κανέναν τρόπο να προσέλθουν σε αυτή (ο χαρακτήρας της είναι
καθαρά εθελοντικός), ότι η διαδικασία είναι απόλυτα εμπιστευτική (εξαίρεση μόνο
στην αρχή αυτή της εμπιστευτικότητας η περίπτωση όπου θα υπάρξει πληροφόρηση
οτι κινδυνεύει (ή απειλείται) η σωματική ακεραιότητα των ίδιων των
παιδιών ή κάποιου τρίτου), ότι πρόκειται για μια απλή διαδικασία για την ομαλή
και ασφαλή έκβαση της οποίας είναι υπεύθυνοι μόνο οι συμμαθητές -διαμεσολαβητές
και της οποίας το αποτέλεσμα εξαρτάται μόνο από τα παιδιά που εμπλέκονται στη
σύγκρουση και ότι η όλη διαδικασία της διαπνέεται από αισθήματα ισοτιμίας,
αποδοχής και κατανόησης.
Εκτός όμως από την απίστευτη εμπειρία που τα παιδιά βιώνουν
μέσα από την εκπαίδευση αυτή το μαγικό ραβδάκι του προγράμματος της σχολικής
διαμεσολάβησης αγγίζει και τις σχέσεις που αναπτύσσονται στους κόλπους της
ευρύτερης σχολικής κοινότητας. Έτσι οι εκπαιδευτικοί νιώθουν ότι δεν
είναι πια υποχρεωμένοι να παίζουν το ρόλο του αστυνομικού ή του διαιτητή στη
σχολική τάξη και αυλή και απερίσπαστοι πλέον μπορούν να επιτελούν το
εκπαιδευτικό τους έργο. Αποτέλεσμα αυτής της νέας συνθήκης είναι ότι η σχέση
τους με τα παιδιά βελτιώνεται σημαντικά και υπάρχει μεταξύ τους ένας
μεγαλύτερος σεβασμός και μια διάθεση συνεργασίας και αλληλεπίδρασης.
Βλέποντας επίσης το πόσο απλό τελικά είναι να λύνεις τις
διαφορές σου μέσα από τη συζήτηση αρχίζουν σιγά σιγά να εφαρμόζουν τις τεχνικές
διαμεσολάβησης και οι ίδιοι μεταξύ τους: με τον συνάδερφό τους, με το
διευθυντή τους αλλά και με τους γονείς των παιδιών που πολλές φορές (ακριβώς
λόγω αυτής της έλλειψης ή του μη σωστού τρόπου επικοινωνίας) δεν μπορούν να
βρουν κοινά σημεία επαφής.
Όλοι ωφελούνται από τη σχολική διαμεσολάβηση. Όμως για να
καταφέρει ένα τέτοιο πρόγραμμα σε πρώτο χρόνο να επιβιώσει και σε δεύτερο
να ανθίσει θα πρέπει να υποστηριχτεί τόσο από τη σχολική όσο και από την
ευρύτερη εξωσχολική κοινότητα.
Θα πρέπει οι εκπαιδευτικοί να αναγνωρίσουν στην πράξη ότι τα
παιδιά έχουν τη δυνατότητα να αναλαμβάνουν υπεύθυνα τη λύση των προβλημάτων
τους και ότι θα πρέπει τα παιδιά να συμμετέχουν περισσότερο στη λήψη αποφάσεων
που τα αφορά.
Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η επίλυση των συγκρούσεων
των παιδιών (που ίσως για μας τους μεγάλους φαίνονται ασήμαντες) αποτελεί
καθοριστικό παράγοντα για την επιβίωση τους στη σχολική καθημερινότητα
και για αυτόν ακριβώς το λόγο έχει μεγάλη σημασία να επιλύονται πριν αυτές
γιγαντωθούν και οδηγήσουν στις γνωστές σε όλους μας παθογένειες.
Θα πρέπει το πρόγραμμα να ανατροφοδοτείται με συνεχή
εκπαίδευση τόσο των παιδιών όσο και των εκπαιδευτικών πάνω στις νέες
αυτές δεξιότητες, να υπάρχει παρατήρηση και έρευνα σχετικά με το τι λειτουργεί
και τι όχι σε κάθε σχολείο, να υπάρχει γέφυρα επικοινωνίας με άλλα σχολεία που
εφαρμόζουν το πρόγραμμα σε Ελλάδα και εξωτερικό για ανταλλαγή εμπειριών και
νέων πρακτικών, να γίνονται εκδηλώσεις ενημέρωσης τόσο στο σχολείο όσο και έξω
από αυτό, να ανοίξει τις πόρτες του το σχολείο στην κοινωνία και να επιτρέψει
την αλληλεπίδραση του με αυτήν μέσα σε ασφαλή πλαίσια.
Ο Γκάντι είχε πει ότι "αν θέλουμε να φέρουμε την
πραγματική ειρήνη σε αυτόν τον κόσμο θα πρέπει πρώτα να ξεκινήσουμε από τα
παιδιά."
Και ναι, η σχολική διαμεσολάβηση είναι εδώ για να υπηρετήσει
τον σκοπό αυτό γνωρίζοντας μάλιστα και τον τρόπο να το κάνει.
Γιατί αν όχι τώρα αγαπητοί γονείς και εκπαιδευτικοί, τότε
πότε;
-----------------------------------------------------
* H Δήμητρα Β. Μουσιώλη είναι Δικηγόρος-Διαπιστευμένη
Διαμεσολαβήτρια, Εξειδικευμένη στην Οικογενειακή Διαμεσολάβηση και στη
Διαχείριση Διαζυγίου
Σχόλια