Τα δεδομένα του χρήστη στο Facebook ως αντικείμενο κληρονομιάς: Δικαίωμα πρόσβασης των κληρονόμων και προσωπικά δεδομένα του κατόχου του λογαριασμού

Γράφει ο Γιώργος Καζολέας, Δικηγόρος LL.M.

Μπορούν τα ψηφιακά δεδομένα του χρήστη κοινωνικού δικτύου που συνίστανται κυρίως στο περιεχόμενο ηλεκτρονικής επικοινωνίας, να μεταβιβάζονται στους κληρονόμους του, μετά το θάνατό του; Το ερώτημα αποτελεί αφορμή για αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων του φυσικού προσώπου/χρήστη στο πλαίσιο εφαρμογής των διατάξεων του κληρονομικού δικαίου.

Δικαστική δικαίωση κληρονόμων του χρήστη κοινωνικού δικτύου

Το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Γερμανίας (BGH) πήρε σαφή θέση στο ζήτημα, στην πρόσφατη απόφασή του της 12ης Ιουλίου 2018, επιτρέποντας στους γονείς την πρόσβαση στον προσωπικό λογαριασμό του Facebook της 15χρονης κόρης τους που πέθανε υπό αδιευκρίνιστες ακόμα συνθήκες από διερχόμενο τρένο στο μετρό, το 2012. Το Δικαστήριο ανέτρεψε την απόφαση του εφετείου και επιβεβαίωσε την πρωτόδικη απόφαση.

Συγκεκριμένα, οι γονείς του κοριτσιού προσπαθούσαν να διαπιστώσουν αν ο θάνατος της κόρης τους ήταν ατύχημα ή αυτοκτονία. Για το λόγο αυτό επιδίωξαν να αποκτήσουν πρόσβαση στα μηνύματα και τις αναρτήσεις της στο Facebook για να μάθουν αν η 15χρονη υπήρξε θύμα μπούλινγκ.

Ωστόσο το Facebook υποστήριξε ότι το άνοιγμα του λογαριασμού της 15χρονης από τους γονείς της θα έθετε σε κίνδυνο την ιδιωτικότητα των επαφών (φίλων) της έφηβης και τα προσωπικά της δεδομένα.

Το πρωτοβάθμιο δικαστήριο στο Βερολίνο είχε αποφανθεί υπέρ της οικογένειας υποστηρίζοντας ότι το περιεχόμενο του λογαριασμού της κοπέλας θα μπορούσε να θεωρηθεί παρόμοιο με τα γράμματα και τα ημερολόγια, τα οποία «μπορούν να κληρονομηθούν ανεξάρτητα από το περιεχόμενό τους».

Ωστόσο σε δεύτερο βαθμό, το Εφετείο αποφάσισε υπέρ του Facebook, κρίνοντας ότι είχε συναφθεί σύμβαση μεταξύ της κοπέλας και της εν λόγω εταιρείας κοινωνικού δικτύου και ότι η σύμβαση αυτή έληξε με το θάνατό της.

Τα Συμπεράσματα της Απόφασης

Η απόφαση του BGH αναγνώρισε ρητά το δικαίωμα των κληρονόμων να έχουν πρόσβαση στο λογαριασμό του κληρονομούμενου -χρήστη του κοινωνικού δικτύου και στο περιεχόμενό της επικοινωνίας. Αυτό προκύπτει από τη συμφωνία χρήσης που συνάφθηκε μεταξύ της αποβιώσασας κοπέλας και του Facebook, η νομική ισχύς της οποίας μεταφέρεται μέσω της καθολικής διαδοχής που ορίζουν οι διατάξεις του κληρονομικού δικαίου της Γερμανίας, στους κληρονόμους. 

Το Δικαστήριο μάλιστα επισημαίνει ότι η κληρονομική διαδοχή εν προκειμένω δεν αποκλείεται από τους όρους της σύμβασης με το κοινωνικό δίκτυο και ότι οι όροι χρήσης δεν περιείχαν κανένα σχετικό κανονισμό. Οι δε ρήτρες σχετικά με την κατάσταση της μνήμης (το προφίλ μετά το θάνατο του χρήστη είχε τεθεί σε ‘αναμνηστική κατάσταση’ χωρίς πρόσβαση σε δεδομένα) δεν είχαν συμπεριληφθεί έγκυρα στην σύμβαση και ούτε είχαν υποβληθεί σε έλεγχο περιεχομένου.

Το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο τόνισε ακόμη ότι δεν διαφοροποιείται η πρόσβαση στο λογαριασμό ανάλογα με το αν αυτός περιέχει περιουσιακά στοιχεία ή προσωπικό περιεχόμενο και ότι, σύμφωνα με την νομοθετική αξιολόγηση, ακόμη και στοιχεία με ιδιαίτερα προσωπικό περιεχόμενο μεταβιβάζονται επίσης στους κληρονόμους. Όπως κληρονομούνται κείμενα από τα ημερολόγια και τις προσωπικές επιστολής του αποθανόντος, από κληρονομική άποψη, δεν υπάρχει κανένας λόγος για διαφορετική μεταχείριση του ψηφιακού περιεχομένου που ανήκε στον κληρονομούμενο.

Η απόφαση του ΒGH είναι πολύ σημαντική καθώς εξομοιώνει πλήρως ως προς τα έννομα αποτελέσματα την αναλογική με την ψηφιακή περιουσία και δημιουργεί νομική σαφήνεια σε ένα θέμα που παρέμενε αμφιλεγόμενο επί χρόνια.

Το Δικαστήριο απάντησε καταφατικά στο ερώτημα αν τα ψηφιακά δεδομένα του χρήστη του Facebook αποτελούν αντικείμενο της κληρονομιαίας περιουσίας που μεταβιβάζεται κατά τις κληρονομικές διατάξεις του Αστικού Δικαίου, κάτι που ο πάροχος του κοινωνικού δικτύου δεν μπορεί να αποκλείσει μέσω των όρων χρήσης της σύμβασης.  

Σε αυτό το πλαίσιο, οι κληρονόμοι του χρήστη των ηλεκτρονικών υπηρεσιών έχουν ουσιαστικά τα ίδια (συμβατικά) δικαιώματα και υποχρεώσεις όπως είχε ο κληρονομούμενος για τον εαυτό του. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το δικαίωμα πρόσβασης σε δεδομένα, τη δημοσίευση των δεδομένων ή την διαγραφή τους. Ο κληρονόμος πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο όπως ο αποβιώσας χρήστης, αναφέρει το Δικαστήριο.

Σε σχέση με το θέμα της ιδιωτικότητας του ψηφιακού περιεχομένου, το Δικαστήριο τονίζει ότι η σύμβαση χρήσης με το Facebook βασικά ολοκληρώνεται με την πεποίθηση ότι τα μηνύματα που ανταλλάσσονται εκεί μεταξύ των συμμετεχόντων παραμένουν εμπιστευτικά, οπότε το Facebook δεν τα αποκαλύπτει σε τρίτους. Ωστόσο, κανένας χρήστης δεν μπορεί να είναι σίγουρος ότι ο αποστολέας ή ο παραλήπτης ενός μηνύματος δεν το αποκαλύπτει σε τρίτους.

Επισημαίνεται δε από το Δικαστήριο ότι κάθε χρήστης θα πρέπει να αναμένει και να γνωρίζει ότι σε περίπτωση θανάτου του το ψηφιακό περιεχόμενο της επικοινωνίας του στο κοινωνικό δίκτυο θα αποτελέσει αντικείμενο κληρονομικής διαδοχής και οι κληρονόμοι του θα μπορούν να λάβουν γνώση του περιεχομένου της επικοινωνίας. Όπως ακριβώς ισχύει και για την κανονική έντυπη αλληλογραφία. Δεν υφίσταται λόγος διαφορετικής αντιμετώπισης των "ψηφιακών γραμμάτων" από τα παραδοσιακά γράμματα.

Τα προσωπικά δεδομένα του χρήστη

Στο ζήτημα σύγκρουσης του κληρονομικώς μεταβιβαστού του ψηφιακού περιεχομένου με τις διατάξεις που ρυθμίζουν το απόρρητο των τηλεπικοινωνιών, το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Γερμανίας τονίζει με έμφαση ότι ο κληρονόμος δεν είναι «άλλο πρόσωπο» ως προς τον κληρονομούμενο, αντιθέτως υπεισέρχεται μέσω της κληρονομικής διαδοχής στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του. 

To Δικαστήριο έκρινε εν προκειμένω ότι η αξίωση των γονέων για πρόσβαση στα δεδομένα της κόρης τους δεν έρχεται σε αντίθεση με τη νομοθεσία περί προστασίας δεδομένων και ειδικότερα με τον Γενικό Κανονισμό της ΕΕ ο οποίος ισχύει από τις 25.05.2018, ο οποίος δεν αποκλείει την πρόσβαση των κληρονόμων. 

Ζητήματα σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων του κληρονομούμενου δεν τίθενται, δεδομένου ότι ο κανονισμός προστατεύει μόνο τα ζωντανά άτομα. Το Δικαστήριο μάλιστα θεωρεί δικαιολογημένη και εύλογη την αξίωση των γονέων λόγω υπέρτερου συμφέροντός τους ως κληρονόμων.

Το Μεταθανάτιο Δικαίωμα της Προσωπικότητας του χρήστη

Τέλος, το ομοσπονδιακό δικαστήριο αναφέρεται στο μεταθανάτιο δικαίωμα της προσωπικότητας του αποθανόντος χρήστη του κοινωνικού δικτύου σε σχέση με θέματα προστασίας δεδομένων.

Η διατήρηση του μεταθανάτιου δικαιώματος προσωπικότητας ανατίθεται βασικά στους εν ζωή συγγενείς ενός αποθανόντος. Εκείνοι αναλαμβάνουν να προστατεύσουν τη φήμη του μετά το θάνατο του. Σε περίπτωση που γίνει κατάχρηση δεδομένων από τους κληρονόμους ή από τρίτους, προβλέπεται δυνατότητα έννομης προστασίας των μεταθανάτιων δικαιωμάτων προσωπικότητας του αποθανόντος. Αυτή ωστόσο η υποθετική περίπτωση δεν μπορεί να δικαιολογήσει τον αποκλεισμό των ψηφιακών δεδομένων από την κληρονομική μεταβίβαση, καταλήγει το Δικαστήριο της Καρλσρούης.

Η ρητή βούληση του χρήστη περί μη μεταβίβασης των ψηφιακών του δεδομένων μετά θάνατον

Η εξομοίωση των «παραδοσιακών» και ηλεκτρονικών εγγράφων είναι δεδομένη και αποτελεί ένα από τα βασικά επιχειρήματα πάνω στα οποία η απόφαση του Γερμανικού Δικαστηρίου θεμελιώνει τη θέση του περί ένταξης των ψηφιακών δεδομένων του χρήστη κοινωνικού δικτύου στην περιουσιακή οντότητα που μεταβιβάζεται στους κληρονόμους.

Ήδη και στην Κύπρο ο ορισμός του «εγγράφου» μετά την τελευταία τροποποίηση του περί Αποδείξεως Νόμου έχει ως εξής : "έγγραφo" σημαίνει οτιδήποτε, επί του οποίου καταγράφεται ή αποτυπώνεται οποιαδήποτε πληροφορία ή παράσταση οποιουδήποτε είδους συμπεριλαμβανομένων των ηλεκτρονικών υπογραφών, των ηλεκτρονικών σφραγίδων, των ηλεκτρονικών χρονοσφραγίδων, των ηλεκτρονικών εγγράφων, της ηλεκτρονικής υπηρεσίας συστημένης παράδοσης όπως αυτά ορίζονται στον Κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 910/2014, και  «αντίγραφο» (σε σχέση με έγγραφο) σημαίνει οτιδήποτε, επί του οποίου η εν λόγω πληροφορία ή παράσταση έχει αντιγραφεί με οποιοδήποτε μέσο, είτε άμεσα είτε έμμεσα.

Η ενδεχόμενη σύγκρουση της ανάγκης μεταθανάτιας προστασίας των προσωπικών δεδομένων του χρήστη του κοινωνικού δικτύου με την τυπική διαδικασία κληρονομικής διαδοχής και μεταβίβασης των περιουσιακών στοιχείων, μέρος των οποίων αναμφισβήτητα αποτελούν και τα ψηφιακά δεδομένα του κληρονομούμενου, θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με την ρητή πρόβλεψη από τον πάροχο του κοινωνικού δικτύου, εν προκειμένω του Facebook, της δυνατότητας του κατόχου του λογαριασμού να αποφασίζει ο ίδιος, εφόσον το επιθυμεί, μετά το θάνατό του να διαγράφονται αυτομάτως τα ψηφιακά του δεδομένα (συζητήσεις, προτιμήσεις, μηνύματα κλπ) με σκοπό να μην μεταβιβάζονται περαιτέρω στους κληρονόμους του. 

Η παροχή αυτής της δυνατότητας στον κάτοχο του λογαριασμού να εκφράζει τη ρητή βούλησή του θα πρέπει να προβλέπεται νομοθετικά από την εκάστοτε έννομη τάξη και σε ευρωπαϊκό επίπεδο ώστε να δημιουργεί υποχρέωση συμμόρφωσης στους παροχείς των κοινωνικών δικτύων με σκοπό την αποτελεσματική εξασφάλιση της μεταθανάτιας προστασίας των προσωπικών δεδομένων του χρήστη. 

Άλλωστε όπως κάθε φυσικό πρόσωπο έχει εν ζωή το δικαίωμα, τη δυνατότητα και τη διακριτική ευχέρεια να καταστρέφει και να εξαφανίζει κάθε ενσώματο προσωπικό του αντικείμενο, όπως για παράδειγμα έγγραφη αλληλογραφία κλπ. προκειμένου να μην πέσει στα χέρια κανενός άλλου ανθρώπου, το ίδιο δικαίωμα θα πρέπει να του δίνεται και στην περίπτωση των ψηφιακών του δεδομένων και πληροφοριών. (giorgos.kazoleas@gmail.com)
[στοιχεία απόφασης BGH : juris.de]