Ο ρόλος της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης σε περιόδους κρίσης

της Γεωργίας Τσάκνη, Δρος Νομικής Σχολής ΔΠΘ

1.H έννοια και τα χαρακτηριστικά της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το τελευταίο διάστημα ζούμε εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις, καθώς η πανδημία του Κορωνοιού COVID-19 μαστίζει παγκοσμίως τον πλανήτη, δημιουργώντας τεράστια προβλήματα στην ανθρώπινη υγεία, με ποικίλες οικονομικές, κοινωνικές και ψυχολογικές συνέπειες.

Στο σημείο αυτό, ο ρόλος της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης καλείται να αντιμετωπίσει ιδιαίτερα σημαντικά προβλήματα, αναφορικά με το κλείσιμο των σχολείων και των Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων, καθώς μέσω αυτής καλύπτεται η «χαμένη ύλη» και οι μαθητές και φοιτητές δεν χάνουν το σχολικό και ακαδημαϊκό έτος αντίστοιχα. Επομένως, αναντίρρητα η εξ αποστάσεως εκπαίδευση καλείται να διαδραματίσει πρωτεύοντα ρόλο, συμβάλλοντας στην ομαλή διεξαγωγή του εκπαιδευτικού συστήματος.

Στο εν λόγω άρθρο, γίνεται προσπάθεια παρουσίασης του ρόλου της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, αναφορικά κυρίως με τα παρεχόμενα πλεονεκτήματά της και την υπόστασή της στον τομέα της κατάρτισης και της εκπαίδευσης.

Σύμφωνα με τον ορισμό του Ντυρκέμ «εκπαίδευση είναι η επίδραση που ασκούν οι γενιές των ενηλίκων στις γενιές που δεν είναι ακόμη ώριμες για την κοινωνική ζωή. Αντικείμενό της είναι να δημιουργήσει και να αναπτύξει στο παιδί έναν ορισμένο αριθμό φυσικών, νοητικών και ηθικών ιδιοτήτων, που απαιτούν απ’ αυτό τόσο η πολιτική κοινωνία στο σύνολό της, όσο και το ιδιαίτερο περιβάλλον για το οποίο ειδικότερα προορίζεται»[1].

Οι αυξανόμενες ανάγκες της σύγχρονης πραγματικότητας για απόκτηση νέων, γενικών, ειδικών γνώσεων και δεξιοτήτων και η αδυναμία των συμβατικών μορφών εκπαίδευσης να καλύψουν τις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας έχουν οδηγήσει στην υιοθέτηση καινοτόμων μεθόδων εκπαίδευσης, όπως είναι η εξ αποστάσεως εκπαίδευση[2].

Με τον όρο «εξ αποστάσεως εκπαίδευση» ορίζεται η υποβοηθούμενη από τα μέσα επικοινωνίας εκπαίδευση με μικρή ή καθόλου διαπροσωπική ή σε τάξη επαφή μεταξύ εκπαιδευτή και εκπαιδευόμενου[3].

Σήμερα, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση λαμβάνει χώρα με την υποστήριξη υπολογιστή σε διαδικτυακό περιβάλλον και ταυτίζεται με τις έννοιες της ηλεκτρονικής μάθησης (e-learning), της μάθησης μέσω διαδικτύου (online learning) και της βασισμένης εκπαίδευσης στο διαδίκτυο (web-based education)[4].

«Στην πιο εξελιγμένη μορφή, ο εξ' αποστάσεως φοιτητής μπορεί να χρησιμοποιήσει το Διαδίκτυο και οποιαδήποτε ώρα του εικοσιτετραώρου να παρακολουθεί τις διαλέξεις του καθηγητή μέσω ψηφιακού βίντεο, να επικοινωνεί μαζί του, είτε με γραπτά μηνύματα, είτε σε τηλεδιάσκεψη και με τον ίδιο τρόπο να συνεργάζεται με τους συμφοιτητές του[5]».

Από τους προαναφερθέντες ορισμούς, αντιλαμβανόμαστε πως η εξ αποστάσεως εκπαίδευση διαφέρει από τη συμβατική εκπαίδευση, καθώς δεν απαιτείται η φυσική παρουσία δασκάλου και μαθητών, ενώ είναι απαραίτητη η εισαγωγή της τεχνολογίας για την πραγματοποίηση των μαθημάτων/σεμιναρίων κτλ.

Σύμφωνα με τον Keegan[6], η εξ αποστάσεως εκπαίδευση έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:        

-Την ύπαρξη φυσικής απόστασης του σπουδαστή από τον εκπαιδευτή.

-Τον κεντρικό ρόλο που έχει ο εκπαιδευτικός οργανισμός που σχεδιάζει, οργανώνει, προετοιμάζει το σχετικό διδακτικό υλικό, αλλά παράλληλα αναλαμβάνει και την υποστήριξη των σπουδαστών. Το εν λόγω στοιχείο διαφοροποιεί την εξ αποστάσεως εκπαίδευση από άλλα προγράμματα αυτοδιδασκαλίας και προσωπικής μελέτης.

-Τη διαφοροποίηση από προσπάθειες προσωπικής μελέτης ή αυτοδιδασκαλίας.

-Τη χρήση τεχνικών μέσων– έντυπων, οπτικοακουστικών ή ηλεκτρονικών- ως φορέων μεταφοράς του εκπαιδευτικού περιεχόμενου και της σύνδεσης μεταξύ διδάσκοντα και σπουδαστή.

-Τη δυνατότητα αμφίδρομης επικοινωνίας.

-Την απουσία της λειτουργίας της μαθησιακής ομάδας και τη χρήση εξατομικευμένων μορφών διδασκαλίας.

Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει αναφορά στον ορισμό των εικονικών τάξεων. Ως εικονικές τάξεις ορίζονται[7] τα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα τα οποία:

-Υποστηρίζουν ακουστική και οπτική επαφή σε πραγματικό χρόνο μεταξύ των συμμετεχόντων.

- Διαθέτουν διαμοιραζόμενο ασπροπίνακα (whiteboard).

- Επιτρέπουν την κοινή παρουσίαση διαφανειών και άλλων αρχείων.

- Επιτρέπουν την επικοινωνία μέσω μηνυμάτων κειμένου (chat).

-Επιτρέπουν στους χρήστες να ζητήσουν τον λόγο στη συνομιλία.

-Διαθέτουν μηχανισμό ψηφοφορίας για τους χρήστες.

2. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση σε διεθνές επίπεδο

Στην Ελλάδα, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση θεσμοθετήθηκε με την Ίδρυση του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (Ε.Α.Π.). Το Ε.Α.Π. θεσπίστηκε με το Νόμο 27/92 από την Ελληνική Βουλή και άρχισε να λειτουργεί το 1998, ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, αυτοτελές και αυτοδιοικούμενο. Ως αποστολή του Ε.Α.Π. ορίζεται «η εξ' αποστάσεως παροχή προπτυχιακής και μεταπτυχιακής εκπαίδευσης και επιμόρφωσης, με την ανάπτυξη κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού μεθόδων διδασκαλίας» (ΦΕΚ/Α/266,1997).

Το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο παρέχει τη δυνατότητα παρακολούθησης εξ αποστάσεως, προπτυχιακών και μεταπτυχιακών προγραμμάτων σπουδών, καθώς και προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης ή μετεκπαίδευσης, ενώ η λειτουργία του έδωσε νέες διαστάσεις στην εκπαιδευτική πραγματικότητα της χώρας μας, καθώς εισήγαγε σπουδές με τη μέθοδο της εξ αποστάσεως διδασκαλίας[8]. Επίσης, αξίζει να επισημανθεί πως σχεδόν όλα τα Ιδρύματα Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στη χώρα μας προσφέρουν εξ αποστάσεως

Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης και Κατάρτισης (προγράμματα e-learning).

Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση εμφανίζεται στο εξωτερικό τον 19ο αιώνα. Το 1874 το Illinois State University ξεκίνησε πρόγραμμα σπουδών με αλληλογραφία, κάτι το οποίο ακολούθησε το 1891 το University of Chicago στις Η.Π.Α[9]. Επίσης, κάποια από τα πιο γνωστά εξ αποστάσεως εκπαιδευτικά Ιδρύματα στο εξωτερικό είναι τα κάτωθι:

-To Ανοικτό Πανεπιστήμιο της Μεγάλης Βρετανίας, το οποίο ιδρύθηκε το 1969 ως αυτόνομο εκπαιδευτικό ίδρυμα[10].

-Η Διεπιστημονική Ομοσπονδία εξ αποστάσεως εκπαίδευση στη Γαλλία (FIED), η οποία ιδρύθηκε το 1987 και αποτελείται από 22 παραδοσιακά Πανεπιστήμια, που διαθέτουν μονάδες για την παροχή σπουδών από απόσταση.

-Η κρατική σχολή εξ αποστάσεως εκπαίδευσης της Σουηδίας, η οποία προσφέρει εξ αποστάσεως συμπληρωματικές σπουδές σε ενήλικες.

Επιπρόσθετα, υπάρχουν πολλά σχολεία εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στην Αυστραλία. Ένα από αυτά για τους μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι το Distance Education Centre Victoria, το οποίο λειτούργησε το 1911 ως σχολείο μέσω αλληλογραφίας[11]. Ως κέντρο εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, το εν λόγω σχολείο παρέχει εκπαίδευση από την πρωτοβάθμια μέχρι την τριτοβάθμια εκπαίδευση, αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες με τη βοήθεια των κατάλληλων παιδαγωγικών προγραμμάτων, ενώ διαθέτει πολλά «on-line» μαθήματα και εικονικές τάξεις[12].

Όσον αφορά τα σχολεία εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στην Νέα Ζηλανδία, χαρακτηριστικά αναφέρουμε αυτό που ιδρύθηκε το 1922[13] από την ανάγκη εκπαίδευσης μαθητών σε απομακρυσμένες περιοχές. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, το εν λόγω σχολείο συνέχισε να κατέχει πρωτοποριακή θέση στα δρώμενα της εκπαίδευσης, μέσω πιλοτικών προγραμμάτων, όπως εκπομπές Επικοινωνιακής Δορυφορικής Τηλεόρασης, συνέδρια μέσω βίντεο, ανάπτυξη τμήματος CD-ROM και μέσω της χρήσης διαδικτύου. Επίσης, το σχολείο αυτό έχει κερδίσει τη φήμη σχετικά με την ανάπτυξη πρωτοποριακών μεθόδων εξ αποστάσεως διδασκαλίας και παρέχει τα μέσα, ώστε να εξασφαλίζει πρόσβαση στην εκπαίδευση για όλα τα παιδιά και ιδιαίτερα για όσα ζουν σε απομονωμένες περιοχές. Σήμερα, το σχολείο έχει 20.000 μαθητές σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης[14].

Στη Γερμανία λειτουργεί εικονικό σχολείο υποστηριζόμενο από το Υπουργείο Παιδείας[15] , ενώ στη Νορβηγία υπάρχει η κρατική Νορβηγική Σχολή μέσω αλληλογραφίας, η οποία, εκτός από πανεπιστημιακές σχολές, δραστηριοποιείται  στις δυο πρώτες βαθμίδες εκπαίδευσης[16].

3.Νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης

Η ελληνική νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία σχετικά με την εξ αποστάσεως εκπαίδευση συνοψίζεται ως εξής[17]:

-Τα πνευματικά δικαιώματα περιλαμβάνουν το δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα προστασίας του προσωπικού δεσμού του πνευματικού δημιουργού με το έργο του (ηθικό δικαίωμα).

- Σύμφωνα με το άρθρο 21 (αναπαραγωγή για διδασκαλία) του νόμου 2121 του 1993, περί πνευματικής ιδιοκτησίας, «επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή άρθρων νομίμως δημοσιευμένων σε εφημερίδα ή σε περιοδικό, σύντομων αποσπασμάτων έργου ή τμημάτων συντόμου έργου ή έργου των εικαστικών τεχνών νομίμως δημοσιευμένου, εφόσον γίνεται αποκλειστικά για τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα, στο μέτρο που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό, είναι σύμφωνη με τα χρηστά ήθη και δεν εμποδίζει την κανονική εκμετάλλευση. Η αναπαραγωγή πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του δημιουργού και του εκδότη, εφόσον τα ονόματα αυτά εμφανίζονται στην πηγή».

-Τον προαναφερθέντα νόμο έχουν συμπληρώσει εναρμονίσεις με τις οδηγίες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2001 και το 2002, οι οποίες παραχωρούν περισσότερα δικαιώματα στους πνευματικούς δημιουργούς, αλλά αναγνωρίζουν ως εξαίρεση την αναπαραγωγή για διδασκαλία.

- Για τη διαχείριση και την προστασία του περιουσιακού δικαιώματος έχουν συσταθεί Οργανισμοί Συλλογικής Διαχείρισης και Προστασίας, που έχουν αποκλειστικά αυτόν τον σκοπό. Οι οργανισμοί αυτοί λειτουργούν με οποιαδήποτε εταιρική μορφή. Παράδειγμα τέτοιου οργανισμού αποτελεί ο Οργανισμός Συλλογικών Δικαιωμάτων Ελλήνων Λογοτεχνών (ΟΣΔΕΛ).

- Για την εποπτεία των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης, την εφαρμογή του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας και των συναφών διεθνών συμβάσεων, τη νομοπαρασκευαστική εργασία σε θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας και την εκπροσώπηση της Ελλάδας σε όλους τους αρμόδιους διεθνείς οργανισμούς και στα Όργανα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, έχει ιδρυθεί ο  Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας (Ο.Π.Ι.). Πρόκειται για νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου με έδρα την Αθήνα.

4.Συμπέρασμα

Προς επίρρωση των παραπάνω, γίνεται κατανοητό πως ο ρόλος της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης είναι πολύ σημαντικός, καθώς προσφέρει ίσες ευκαιρίες γνώσης και κατάρτισης σε ανθρώπους που δεν έχουν τη δυνατότητα να ακολουθήσουν τις παραδοσιακές μεθόδους εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα σε εποχές και καταστάσεις όπως η τωρινή, όπου τα παιδιά και οι φοιτητές δεν μπορούν να παρακολουθήσουν δια ζώσης τα μαθήματα, λόγω των έκτακτων καταστάσεων που βιώνουμε με την έξαρση του Κορωνοιού COVID-19, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση παρέχει τη δυνατότητα για συνεχή μάθηση και γνώση, γεγονός άκρως σημαντικό για το εκπαιδευτικό ανθρώπινο δυναμικό.

Ολοκληρώνοντας, αξίζει να επισημανθεί η ακόλουθη θέση του Α. Λιοναράκη[18] στο πρώτο συνέδριο εξ αποστάσεως εκπαίδευσης το 2001, σύμφωνα με την οποία «τα νέα δεδομένα της εξ αποστάσεως πρακτικής προϋποθέτουν μια σειρά από αλλαγές ρόλων και μεθοδολογιών που το καθένα αναζητά τη θέση του στην εκπαιδευτική πράξη και στο εκπαιδευτικό περιβάλλον. Οι διαδικασίες διδακτικής και μάθησης σε ένα σύστημα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης πρέπει  διαφοροποιηθούν και να αναπροσαρμοστούν για να μπορέσουν να λειτουργήσουν πιο αποτελεσματικά και προς όφελος του διδασκόμενου. Η ζητούμενη ευελιξία απαιτεί ένα υποσύστημα παραμέτρων με μαθητικοκεντρικό περιβάλλον που αυτοκαθορίζεται από τους νέους ρόλους». 

_____________________

 [1] Ντυρκέμ Ε. (1998). Η εκπαίδευση, η φύση της, ο ρόλος της Virtual School, The sciences of Education Online, τόμος 1, τεύχος 1, /Μτφρ. Θ. Ανθογαλίδου, ανακτήθηκε 31/10/2009 από http://www.auth.gr/virtualschool/1.1/TheoryResearch/DurkheimEducation.html

[2]Lionarakis, A., (2003). A preliminary framework for a theory of Open and Distance Learning – the evolution of its complexity, in Andras Szucs and Erwin Wagner (Eds). The Quality Dialogue, Integrating Quality Cultures in Flexible, Distance and eLearning. Proceedings of the 2003 EDEN Annual Conference held in Rhodes, Greece, 15-18 June 2003, pp. 42 – 47/ Moore, M.G., and Kearsley, G., (1996). Distance Education: A systems view, Belmont: Wadsworth Publishing Company

[3]https://el.wikipedia.org

[4] Hannah R. Education Applications. Introduction to Nursing Informatics: Springer New York 2006:142-54

[5] Schank, (2001). Designing world class e-learning: How IBM, GE, Harvard Business School, and Columbia University are succeeding at e-learning. New York: McGraw-Hill.

[6] Keegan, D. (2001). Οι βασικές αρχές της ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Αθήνα: Μεταίχμιο.Kron, F. & Sofos, A. (2003). Mediendidaktik –Neuen Medien in Lehr- und Lernprozessen. München: Ernst Reinhardt-Verlag als UTB.

[7] Finkelstein, J. (2006). Learning in Real Time Synchronous Teaching and Learning Online. San Francisco: Jossey-Bass.

[8] Lionarakis, A., (1998). Polymorphic education: A pedagogical framework for open and distance learning, In Proceedings of EDEN Conference Universities in a Digital Era – transformation, innovation and Tradition, Italy: University of Bologna.

[9] Αβραάμ, Ε. (2002). «Εξ αποστάσεως εκπαίδευση, διάδραση ανθρώπου τεχνολογίας», ΠΜΣ στα Πληροφοριακά Συστήματα, ΠΑΜΑΚ, Θεσσαλονίκη

[10] www.open.ac.uk

[11] http://www.distance.vic.edu.au/about/abthist.htm

[12] Μανούσου, Ε. (2004). Εφαρμογές εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση στη 1η Πανελλήνια Διημερίδα με Διεθνή Συμμετοχή με θέμα: Δια Βίου και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση στην Κοινωνία της Πληροφορία. Πανεπιστήμιο Κρήτης

[13] http://www.correspondence.school.nz/course_info/index.html

[14] Μανούσου, Ε. (2004). Εφαρμογές εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση στη 1η Πανελλήνια Διημερίδα με Διεθνή Συμμετοχή με θέμα: Δια Βίου και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση στην Κοινωνία της Πληροφορία. Πανεπιστήμιο Κρήτης

[15] http://www.virtuelle-schule.de/, http://www.uebergaengegestalten.de/,http://www.virtuellegrundschule.de/.

[16] http://snl.no/.hjelp/Om_Store_norske_leksikon

[17] Βαλής, Χ., Ορφανού-Ραυτοπούλου, Ε., Παπούλιας, Β., Τσάκωνας, Γ., Χαρμπίλα, Β., (2006). «Πνευματικά δικαιώματα στην διαδικτυακή εξ αποστάσεως εκπαίδευση», Βιβλιοθήκη και Υπηρεσία Πληροφόρησης, Πανεπιστήμιο Πατρών

[18] Λιοναράκης, Α., (2001).Η ευρωπαϊκή πανεπιστημιακή εξ αποστάσεως εκπαίδευση στην αυγή της τρίτης χιλιετίας, στο (επιμ.), A. Λιοναράκης Απόψεις και Προβληματισμοί για την Ανοικτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, Εκδόσεις Προπομπός